مقدمه

تبیین ابعاد مقاومت اسلامی از نگاه قرآن کریم و ایجاد وحدت امت اسلامی در مبارزه با دشمنان اسلام در میدان عمل تاثیر گذار، بلکه تعیین کننده است؛ زیرا قرآن زبان مشترک و مورد تکریم همه مسلمانان است. بی تردید تفاهم و تقریب در باره مقاومت اسلامی بر مبنای قرآن کریم و روشن نمودن دیدگاه مفسران مذاهب اسلامی در سرنوشت امت اسلام تاثیر گذار است. این مقاله به بررسی دست آورد های مقاومت اسلامی و پیامدهای ترک آن از منظر مفسران مذاهب اسلامی پرداخته است موضوعی که تا کنون به آن پرداخته نشده است. با توجه به طیف­های مخاطبان مذاهب، از تفاسیر گوناگون با گرایش­ها و روش­های کلامی و فقهی متفاوت، با دامنه زمانی وسیع استفاده شده است. هر چند عنوان مقاله (مذاهب اسلامی)، شامل امامیه و اسماعیلیه هم هست، ولی به دلیل عمق و وسعت دیدگاه های مفسران امامیه و محدودیت مقاله؛ و به جهت فقدان تفسیری مستقل و منسجم از اسماعیلیه، (ذهبی، 1396ق، ج۲، ص ۲۳۹)  از انعکاس دادن آراء تفسیری آن­ها در موضوع مورد بحث، خود داری شده است.

در ذیل شناسنامه­ای اجمالی از برخی از تفاسیر استفاده شده در این مقاله، به ترتیب تاریخ، از مناهج و گرایش­های تفاسیر مذاهب اسلامی، ارائه می شود:

عنوان تفسیر     نام مولف     مذهب کلامی مولف      مذهب فقهی مولف      گرایش تفسیری          سال وفات

زاد المسیر        ابن جوزی     اهل الحدیث                حنبلی                       روایی             597ق (ر.ک: کتاب­شناسی جامع التفاسیر نور (نور الانوار 3)، معرفی: کتاب و مولف: زاد المسیر فی علم التفسیر)

الجامع لاحکام القرآن   قرطبی           اشعری                     مالکی                     فقهى- كلامى       قرن 7  (ر.ک: ویکی نور، معرفی: تفسیر و مفسر الجامع الاحکام القرآن)

در المنثور        سیوطی          اشعری                     شافعی                       روایی              911ق (ر.ک: کتاب­شناسی جامع التفاسیر نور (نور الانوار 3)، معرفی: کتاب و مولف: الدرالمنثور فی تفسیر المأثور)

الفواتح الالهیه         نخجوانی        صوفی                    ------              عرفانی– اشاری         قرن 10 (ر.ک: کتاب­شناسی جامع التفاسیر نور (نور الانوار 3)، معرفی: کتاب و مولف: الفواتح الالیهیه و المفاتح الغیبیه)

‏بیان المعانی      ملاحویش      -----                     حنفی                      ترتیب نزول      1398ق. (ر.ک: ویکی نور، معرفی: تفسیر بیان المعانی)

دست آورد های مقاومت

پیشرفت علمی

از اهداف مهم اسلام و  مقاومت اسلامی، فرهنگ سازی، امت سازی و تشکیل حکومت اسلامی است و دست یابی به آن بدون پیشرفت علمی و تربیت دانشمندان صالح امکان پذیر نیست. از این رو خداوند در آیه 52 سوره فرقان به دنبال تکلیف پیامبر (ص) و مسلمانان به  اطاعت نکردن ازکافران «فَلا تُطِعِ الْكافِرِينَ» آنان را به جهاد تکلیف کرده و آن را، جهاد بزرگ نامیده است «وَ جاهِدْهُمْ بِهِ جِهاداً كَبِيراً»؛ زیرا اجتناب از دنباله روی کافران و اطاعت نکردن از آنها بدون جهاد و مقاومت امکان پذیر نیست. و از آنجا که خداوند در این آیه اطاعت از کافران را به صورت مطلق نهی کرده است تکلیف جهاد با آنان در آیه یاد شده نیز باید به صورت مطلق و در همه انواع جهاد اعم از اقتصادى، فرهنگى، سياسى‏ و نظامی باشد.

جهاد علمی دارای اقسامی است و جهاد و مقاومت در بدست آوردن هر علمی از علوم طبیعی، انسانی و علوم اسلامی که مورد نیاز و سبب تقویت امت اسلام شود و به رفع سلطه بیگانگان بر مسلمانان کمک کند، مصداق جهاد در خدا خواهد بود.

از این رو برخی از آیات در مقام بیان جهاد علمی مانند آیه 122 سوره مبارکه بقره، فراگیری علوم دینی را بر مومنان واجب و گروهی از مسلمانان را همزمان با جهاد فیزیکی در برابر دشمن به فراگیری علوم امر کرده است؛ «وَ ما كانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ». بدیهی است تبیین دیدگاه اسلام در همه حوزه های علمی مورد نیاز جامعه اسلامی، از عرصه های علوم دینی به شمار می رود.

برخی از مفسران با استناد به آیه یاد شده بر این باور است که تثبیت و تضمین دولت اسلامی و بقاء آن با دانشمندان، سیاستمداران و فرهیختگان صالح است و گسترش اسلام و کثرت پیروان به تنهایی ضامن بقای قدرت اسلام نیستند. (ابن عاشور، بی تا، ج10، ص 227).

 برخی از آیات مانند آیه 44 سوره مبارکه توبه؛ « وَ جاهِدُوا بِأَمْوالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللَّه‏»، به صورت مطلق امر به جهاد کرده است. بدیهی است جهاد علمی به معنای تخصص در رشته های گوناگون که در تقویت و تثبیت نظام و جامعه اسلامی نقش دارد از مصادیق بارز جهاد در راه خدا خواهد بود زیرا هر چند زبان آیات جهاد، بیانگر جنگ و قتال است ولی ملاک جهاد شامل همه انواع جهاد علمی و عملی می شود. برخی با بیان برتری جهاد علمی می گوید: «جهاد علمی اصل  و جهاد با جان فرع آن است؛ و اصل از فرع، برتر است». (جصاص، 1405ق، ج‏4، ص 319). و برخی در ذیل آیه 157 سوره اعراف «وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوه»‏ ، می نویسد: «عالمان در جهاد، بر ترین جایگاه را دارند». (قاسمی، 1418ق، ج‏5، ص 205).

بازدارندگی

بازدارندگی چنانکه از اهداف مهم مقاومت است از دست آورد های مهم مقاومت اسلامی نیز هست؛ زیرا بازدارندگی به معنای، مجموعه ای از تدابیر با هدف اقناع دشمن است به اینکه اگر بخواهد وارد جنگ با مسلمانان شود، ضرر کرده و خسارت جنگ از سود احتمالی آن برای دشمن بیشتر است. بدیهی است نتیجه این اقناع و باز داشتن دشمن از جنگ، دست آورد مقاومت خواهد بود. خدای متعال در آیه 60 سوره مبارکه انفال با رسا ترین عبارت در باره آمادگی جبهه مقاومت فرموده است؛ «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَيْلِ، تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّكُمْ وَ آخَرِينَ مِنْ دُونِهِمْ لا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ يَعْلَمُهُمْ»؛ «شما مؤمنان بايد براى مقابله با كافرانى كه پيرامون شمايند، آنچه در توان داريد از نيروى رزمى و اسبان بسته (آمادۀ نبرد) فراهم آوريد تا بدين وسيله كسانى را كه دشمن خدا و دشمن شمايند بترسانيد [و انديشۀ هجوم به مسلمانان را از آنان سلب كنيد] و نيز بايد براى مقابله با دشمنان ديگرى كه غير از اينانند و شما از آنان بى خبريد و خدا به وجودشان آگاه است نيروى رزمى آماده كنيد».

برخی در تفسیر آیه یاد شده می نویسد: «این آیه بر وجوب آماده کردن نیروی جنگی برای پیش گیری از اقدام و هجوم دشمن، دلالت دارد». (قاسمی، 1418ق، ج5، ص 316). نیز، نوشته است: «واجب است تا مسلمانان صبح و شام، آیات جهاد را بیاموزند و در آیه: «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍِ»، طولانی مدت فکرکنند؛ شاید در برابر شدن با کشورهای قوی (در قدرت صنعتی و نظامی) شتاب کنند». (قاسمی، 1418ق، ج2، صص 99 و 100).

وی در باره وجوب آمادگی و کوتاه نیامدن در برابر دشمن با استناد به آیه 71 سوره مبارکه نساء «ياأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا خُذُوا حِذْرَكُمْ»، می­گوید: «خُذُوا حِذْرَکُمْ؛ یعنی: بیدار شوید، از دشمن دوری کنید و او را بر خود مسلط نکنید. بر اساس نظر وی آیه شریفه در مقام بیان آن است که مسلمانان باید در برابر دشمن از تدبیر لازم برخوردار باشند و آمادگی لازم برای مقابله با دشمن داشته باشند.(قاسمی، 1418ق، ج3، ص 220).

مرزبانی و به اصطلاح قرآن "مرابطه"، به معنای چشم بر نداشتن از دشمن در مناطق خطر ساز و محل­های نفوذ، بر اساس اصل بازدارندگی است زیرا مرزها، اعم از مرزهای عقیدتی و جغرافیائی محل­های رخنه و نفوذ جاسوسان و نیروهای بیگانه به درون قلمرو اسلام برای ضربه زدن به جامعه اسلامی است. به این دلیل یکی از دستورات اسلام مرزبانی است. در حقیقت، مرزبانی یکی از اشکال مقاومت است.

چنانکه در آیه 200 سوره مبارکه آل عمران دستور به مرزبانی در کنار دستور به شکیبایی، ایستادگی و تقوا قرار گرفته است؛ «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، صبر كنيد و ايستادگى ورزيد و مرزها را نگهبانى كنيد و از خدا پروا نماييد، اميد است كه رستگار شويد ».

برخی از مفسران در توضیح آیه یاد شده می­نویسد: "«اصْبِرُوا»؛ یعنی: بر طاعات پر مشقت و پیش آمد­های سخت و ناخواسته شکیبا باشید. «وَ صابِرُوا»؛ یعنی: در شکیبایی ( و مقاومت) بر سختی­های جهاد (و در جنگ اراده ها در میدان نبرد علیه دشمن، طرف غالب و پیروز باشید) و دشمن را مغلوب کنید. (قاسمی، 1418ق، ج2، ص 490). وی می نویسد: مراد از "وَ رابِطُوا" آمادگی، مراقبت و به کمین دشمن نشستن در گلوگاه های مرزی و جنگی است(قاسمی، 1418ق، ج2، ص 490).

نامبرده در ذیل آیه یاد شده روایاتی در ترغیب بر مرزبانی و پاداش فراوان آن آورده است. در روایتی از سهل ساعدی از پیامبر(ص) نقل می کند که آن حضرت فرمود: "مرزبانی یک روز در راه خدا از دنیا و آن چه در آن هست، برتر است". و حدیث دوم از سلمان از پیامبر (ص) است که فرمود: "مرزبانی یک شب و روز از نماز و روزه ی یک ماه بهتر است. اگر  مرزبان (در حال ماموریت)، بمیرد، (پاداش) همان عملی که انجام می داد، برایش ادامه می یابد، روزی (اخروی) او برقرار، و از پرسش های (شب اول) قبر در امان است"». (قاسمی، 1418ق، ج2، ص490).

نیرومندی

قرآن کریم در آیه 60 سوره مبارکه انفال فرموده است: «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ»؛ یعنی مؤمنان را براى مقابله با دشمنان مکلف می کند تا آنچه در توان دارند از نيرو و امکانات رزمى برای نبرد فراهم آورند تا جائی که دشمن خدا و دشمن امت اسلام از آنان بترسند و در نتیجه انديشۀ هجوم به مسلمانان را از صفحه ذهن و عمل آنان سلب كنند. از منظر این آیه نیرو و توان رزمی سبب رعب در دل ها می گردد.

 در آیه 26 سوره مبارکه احزاب رعب حاصل از قدرت اسلام را سبب کشته و اسیر شدن دشمن دانسته؛ «وَ قَذَفَ في‏ قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَريقاً تَقْتُلُونَ وَ تَأْسِرُونَ فَريقا» و در آیه 2 سوره مبارکه حشر، بیان فرموده که  مرعوب شدن دشمنان از قدرتی که خدا به مسلمانان داد سبب شد تا دشمنان دست به تخریب خانه و کاشانه خود بزنند؛ «وَ قَذَفَ في‏ قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُمْ بِأَيْديهِمْ وَ أَيْدِي الْمُؤْمِنينَ» آنگاه خداوند این قدرت را مایه عبرت صاحبان بصیرت دانسته و فرموده است: «فَاعْتَبِرُوا يا أُولِي الْأَبْصارِ».

این به آن جهت است که قدرت و نصرت رابطه تعاملی دارند؛ از طرفی قدرت و قوت عامل پیروزی می شود و از سوی دیگر پیروزی، نیرو بخش است. این تجربه ای وجدانی و میدانی است که هر گاه جبهه ای پیروزی کسب کند، تقویت روحیه می شود؛ و روحیه قوی در میدان مقاومت حرف اول را می زند.

این معنی، از بخش پایانی آیه 40 سوره مبارکه حج است؛ «وَ لَيَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِيٌّ عَزِيزٌ»؛ آشکار است؛ زیرا این قدرت و عزت است که سرچشمه پیروزی گشته و متقابلا پیروزی قدرت و عزت را در پی دارد. و همان گونه است آیه شریفه 25 سوره احزاب: «وَ رَدَّ اللَّهُ الَّذينَ كَفَرُوا بِغَيْظِهِمْ لَمْ يَنالُوا خَيْراً وَ كَفَى اللَّهُ الْمُؤْمِنينَ الْقِتالَ وَ كانَ اللَّهُ قَوِيًّا عَزيزاً»؛ «و خدا كافران را (كه جنگ احزاب را سامان دادند) خشمگين و اندوهبار بازگرداند، بى آنكه به هيچ نتيجه اى كه آرزوى آن را داشتند و آن را خير مى پنداشتند نايل شده باشند آرى، خدا جنگ را از مؤمنان بازداشت پس ميان آنان و دشمنانشان پيكارى رخ نداد و او نيرومند و شكست ناپذير است»، که در آن رابطه تعاملی قدرت و عزت، با خشم، ناکامی (شکست) و بازدارندگی کفار در جنگ احزاب به خوبی ترسیم شده است.

سید قطب اساس قدرت منجر به پیروزی را از مقاومت می داند. او، پس از تفسیر "صبر" به "مقاومت" در آیه 186 سوره مبارکه آل عمران و یاد آوری آزمایش های سخت جانی و مالی و شنیدن سخنان آزار دهنده و ناروا از سوی کفار و مشرکان؛ «لَتُبْلَوُنَّ فىِ أَمْوَالِكُمْ وَ أَنفُسِكُمْ وَ لَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ مِن قَبْلِكُمْ وَ مِنَ الَّذِينَ أَشرَْكُواْ أَذًى كَثِيرًا وَ إِن تَصْبرُِواْ وَ تَتَّقُواْ فَإِنَّ ذَالِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ»؛ نوشته است: «فالمقاومة هي التي تستثير القوى الكامنة، و تنميها و تجمعها و توجهها»؛ «تنها چیزی که نیرو های نهفته را بر می انگیزد، آن ها را رشد می دهد، متمرکز شان می کند و به آن ها جهت می دهد، مقاومت است». (سید قطب، 1412ق، ج1، ص 539).

با دقت در مجموع آیات و بر شمردن آثار و دست آورد های مقاومت از سوی سید قطب، از نظر ایشان، ریشه اصلی قوت، عزت و نصرت؛ مقاومت است.

پیروزی

از آیات قرآن استفاده می شود که مومنان موظف به مقاومت در برابر کافران و دشمنان اسلام اند و اگر آنان به وظیفه خود عمل کنند و ثبات قدم داشته باشند، خداوند آنان را برتری داده و پیروز می کند. 

چنانکه خداوند در آیه 149 سوره مبارکه آل عمران، پس از آنکه از مؤمنان می خواهد، در تصميم خود سستى نکرده و از شكست (در جنگ احد) اندوهگين نباشند؛ ثابت قدم بودن در ايمان را شرط برتري آنان دانسته است؛ «وَ لا تَهِنُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ». برخی پس از تفسیر کلمه «الْأَعْلَوْنَ» به پیروزی، بر این باور است: «این آیه صریح در وعده پیروزی است». (قاسمی، 1418ق، ج‏2، ص 416).

از برخی آیات مانند آیه 39 سوره مبارکه حج استفاه می شود که اگر مسلمانان مورد ظلم واقع شوند و آنان در برابر ظالمان مقاومت کنند، خداوند پیروزی را نصیب آنان خواهد کرد. «أُذِنَ لِلَّذينَ يُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلى‏ نَصْرِهِمْ لَقَديرٌ؛ اينك به آن مؤمنانى كه مورد هجوم قرار مى گيرند، از جانب خدا رخصت داده شده است كه به جهاد اقدام كنند اين بدان سبب است كه آنان مورد ستم قرار گرفته اند، و قطعا خدا بر يارى آنان تواناست و پيروزشان خواهد كرد». به دلالت التزامی به پیکار کنندگان ستمدیده، وعده پیروزی داده است. گویا وعده در این آیه، زمینه ساز وعده در آیه چهلم (آیه بعد) می باشد.

از آیه چهلم (سوره حج) افزون بر مورد یاد شده استفاده می شود که اگر مسلمانان دین خدا را یاری کنند، مشمول وعده پیروزی قطعی خدا خواهند شد؛ «وَ لَيَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِيٌّ عَزيزٌ».

نیز در آیه 47 سوره مبارکه روم با بیان اینکه پيامبران الهی با دلايل روشن آمدند؛ «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ رُسُلاً إِلى‏ قَوْمِهِمْ فَجاؤُهُمْ بِالْبَيِّناتِ»؛ و در برابر مردمی که به آنان ايمان آوردند، گروهی به مخالفت برخاستند و خداوند از كسانى كه مرتكب جرم و گناه شدند انتقام گرفت؛ «فَانْتَقَمْنا مِنَ الَّذينَ أَجْرَمُوا»؛ پیروزى و نجات مؤمنان را حقى بر عهدۀ خودش دانسته است؛ «وَ كانَ حَقًّا عَلَيْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنينَ». بر اساس این آیه شریفه در کارزار میان حق و باطل، خداوند در کنار حق و حق یاران ایستاده و پیروزی مومنان را بر خود واجب کرده است. ابن جوزی ذیل جمله: «وَ كانَ حَقًّا عَلَيْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنينَ» نوشته است: «خدا (در این جمله) یاری و پیروزی پیامبران و مومنان را بر خود واجب کرده است».  (ابن جوزی، 1422ق، ج‏3، ص 426). نخجوانی در تفسیر آن جمله می گوید: ‏«بر حسب لطف، بر خدا حتم و لازم است که پیامبران و مومنان به آن ها را یاری کرده و بر کفر پیشگان پیروز نماید؛ در صورتی که به همه دستوراتی که به پیامبران وحی کرده ایم؛ چه اوامر، و چه نواهی، عمل کنند». (نخجوانی، 1999م، ج‏2، ص 125). مظهری گفته است: «حقیقت آن است که در این آیه، به مومنانی که خالصانه برای برتری دین خدا با کفار جهاد کردند، وعده پیروزی داده است؛ هر چند آن پیروزی با تاخیر باشد». (مظهری، 1412ق، ج7، ص 241). آلوسی می گوید: الف و لام در: «الْمُؤْمِنينَ» استقراق و عام است و شامل همه مومنین می شود». (آلوسی،  1415ق، ج11، ص 52). زحیلی در ذیل آیه نوشته است: «در این آیه وعده شکست کفار و مژده پیروزی مومنان است». (زحیلی، 1418ق، ج 21، ص 106).

در آیه 14 سوره مبارکه توبه، عذاب و خواری دشمن، و پیروزی رزمندگان اسلام بر مشرکان و شفای دل مومنان را چهار نتیجه مهم کارزار و مقاومت شمرده است: «قاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَيْديكُمْ وَ يُخْزِهِمْ وَ يَنْصُرْكُمْ عَلَيْهِمْ وَ يَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنينَ».

در آیه 88 سوره مبارکه توبه، همۀ خوبى ها و رستگاری را پاداش کسانی دانسته است که با پيامبر و آنانکه به او ايمان آورده اند با مال و جانشان جهاد می کنند، « لكِنِ الرَّسُولُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ وَ أُولئِكَ لَهُمُ الْخَيْراتُ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ».

مفسران خیرات در این آیه را به معنای رسیدن به پیروزی و غنیمت در دنیا، و بهشت و کرامت در آخرت» تفسیر کرده اند. (بغدادی، 1415ق، ج2، ص 394؛ آلوسی، 1415ق، ج ‏5، ص: 344؛ ملاحویش،1382ق، ج 3، ص 483).

امنیت و آرامش

یکی از دست آوردهای  مقاومت، امنیت و در نتیجه زوال ترس و غم از افراد و جامعه اسلامی است. آیه 30 سوره مبارکه فصلت: «إِنَّ الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَةُ أَلاَّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا »؛ «همانا كسانى كه گفتند: پروردگار ما خداست؛ سپس بى هيچ انحرافى بر اين سخن ثابت قدم ماندند، فرشتگان با اين پيام بر آنان فرود مى آيند كه: نترسيد و اندوه مداريد». در تمایز میان خوف و حزن در آیه گفته شده: «خوف (ترس)، از چیزی است که ممکن است واقع شود، ولی حزن (اندوه) از چیزی است که واقع شده است». (طریحی، 1375، ج5، ص 58). آیه 13 سوره مبارکه احقاف نیز با همین مضمون، بیانگر آن است که جامعه اسلامی اگر بر آرمان توحیدی بى هيچ انحرافى ثابت قدم بماند و مقاومت کند از هر گونه ترس و اندوهی در امان خواهد بود؛ زیرا مومنان بر اعتقاد به ربوبیت خدای یگانه استقامت می­ورزند و خداوند به پاداش آن، آرامش خاطر به آنان بخشیده و غم و ترس را از دل های­ آنان بر می­دارد. (خطیب عبدالکریم، بی تا، ج 13، ص 273؛ ابن عاشور، بی تا، ج‏26، ص 24).

با توجه به اینکه در بسیاری از آیات پس از بیان نکاتی در باره نصرت خدا به مومنان، خدا را به صفت عزیز توصیف فرموده است می توان استفاده کرد که اراده خدا بر پیروزی مومنان مقاوم، نفوذ ناپذیر و غیر قابل تغییر است. مانند: «وَ مَا النَّصْرُ إِلاَّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيم‏» (آل عمران: 126) و نیز آیات (انعام: 96 و روم: 5 و قمر: 42).

عزت

یکی از دست آوردهای مهم مقاومت عزت افراد و جامعه اسلامی است. عزت به معنای نیرومندی، نفوذ ناپذیری، پیروزی و والایی است (ابن منظور، 1414ق، ج5، ص 374)  در برابر ذلت که به معنای خفت و کوچکی در برابر کسی است که برتر است  (مصطفوی،1360، ج8، ص 114). در قرآن کریم نیز عزت در برابر ذلت است؛ «وَ جَعَلُوا أَعِزَّةَ أَهْلِها أَذِلَّةً»؛ (نمل، آیه: 34)،

البته عزت تام و کامل در خدای عزّ و جلّ است زیرا وجودش و نیز صفات ذاتی اش غير متناهی و غير محدود و برتر از هر چیزی است؛ «فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعاً» (فاطر:10) اما پس از خداوند هر کس در صفات، به خدا نزدیک تر باشد و در این مسیر مقاومت کند از عزت برخوردار می شود. از این رو خداوند در برابر منافقان، عزت را از آن خدا، رسول و مومنان دانسته است؛ «وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ لكِنَّ الْمُنافِقِينَ لا يَعْلَمُونَ» (منافقون: 8).

خطیب عبد الکریم در ذیل آیه 21 سوره مبارکه مجادله؛ که در آن خداوند به دلیل اینکه نيرومند و مقتدر شكست ناپذير است، به طور حتم پیروزی خود و رسولانش را بر تكذيب كنندگان مقرّر كرده است «كَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِي إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ»،  می نویسد: پیروزی خدا و پیامبر بر اهل باطل و گمراهی و خواری و پستی برای دشمنان آن ها، از مقدرات الهی است. یاری کردن حق و مدافعان آن؛ وعده ­ای خدایی است؛ چراکه عاقبت، همواره برای حق و یاران آن است». (خطیب عبدالکریم، بی تا، ج‏14، ص 844). مراغی در تفسیر آیه: «تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ» «هركه را خواهى ارجمند مى دارى و هركه را خواهى خوار مى سازى» (آل عمران: 26)، می نویسد: «عزتی بزرگ‌تر از همکاری و همیاری برای گسترش دعوت به حق و ایستادگی در برابر باطل نیست؛ اگر همکاری بر پایه قانون خدا باشد. در پیدایش آن عزت و قوت، کم و زیاد بودن جمعیت اهمیتی ندارد». (مراغی، بی‌تا، ج‏3، ص131 و 132).

در برخی از آیات ذلت به معنای فروتنی و خضوع اهل جهاد و مقاومت در برابر مومنان، و عزت به معنای والایی و سختی آنان در برابر کافران است؛ «أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكافِرِين». (مائده: 54؛ توبه: 128).

بدیهی است عزت زمانی برای مومنان ثابت و باقی است که آنان در ایمان خود ثبات قدم داشته و در برابر دشمنان دین مقاوم باشند.

حیات طیب

حیات ضد مرگ (ابن منظور، 1414ق، ج14، صص 211 و 212) و طیب در مقابل خبیث به معنای پاک (ابن منظور، 1414ق، ج‏1، ص 563) است. بر این اساس حیات طیب به معنای زندگی جاودانه و پاک است.

حیات طیب به صورت صفت و موصوف در کنار یکدیگر، یک بار در قرآن کریم در آیه 97 سوره مبارکه نحل؛ به کار رفته است؛ «مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّن ذَكَرٍ أَوْ أُنثىَ‏ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَوةً طَيِّبَةً وَ لَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ»؛ «هركس از مرد يا زن كارى شايسته كند و باايمان باشد، قطعا او را به حياتى پاك زنده خواهيم داشت و به چنين كسانى بر پايۀ بهترين كارى كه انجام مى دادند پاداش خواهيم داد».

یکی از راههای رسیدن به حیات طیب مقاومت و جهاد در برابر دشمن است. ملاحویش، در شرح آیه  13 سوره صف، دست آورد جهاد و مقاومت را رسیدن به جایگاه والای انسانی و دست یافتن به مقامات بالای بزرگواری دانسته و می نویسد: «این برای انسان های آزاده ای که مرگ با عزت و زندگی پاکیزه (حیات طیبه) را نیکو ترین چیز می دانند، از زندگی زیر بار دشمن که همراه با سود مالی باشد، بهتر است» (ملا حویش،1382 ق، ج‏6، ص252).

فخررازی ذیل آیه 24 انفال «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اسْتَجيبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاكُمْ لِما يُحْييكُمْ »؛ «اى كسانى كه ايمان آورده ايد، اجابت كنيد خدا را و پيامبر را آن گاه كه شما را به چیزی كه موجب حيات شماست فرا مى­خواند»، مراد از؛ ( لما يحييكم) در آیه را بر اساس آیه 97 سوره نحل؛ «فلنحييه حياة طيبه» حیات پاک همیشگی دانسته و با بیان اینکه برخی جهاد را یکی از مصادیق حیات دانسته­اند، حیات را به خود جهاد معنا کرده و نوشته است: «بیشتر مفسران گفته اند: مراد از حیات در عبارت «لِما يُحْيِيكُمْ» جهاد است». وی در بیان علت اینکه چرا حیات به معنای جهاد است چند وجه بیان کرده که عبارت است از:

از رهگذر جهاد با کفار جایگاه مسلمانان تقویت شده و جبهه مقابل آنان ضعیف و سست می گردد.

جهاد، شهادت را در پی دارد و بر اساس آیه 169سوره مبارکه آل عمران: «وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ»، شهادت، سبب حیات جاودانه است.

 جهادی که به شهادت ختم می­شود، سبب اتصال به آخرت است، و آخرت بر اساس آیه 64 سوره مبارکه عنکبوت «وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوانُ». دار حیات و زندگی واقعی است. (رازی، 1420ق، ج15، ص472).

برخی دیگر در بیانی مشابه گفته است: مقصود از: إِذا دَعاكُمْ» در آیه 24 سوره انفال، دعوت به سوی جهاد است، چرا که در جهاد، شأن و جایگاه مسلمانان زنده است و تقویت می­شود و نیز سبب شهادت است که شهداء زنده­اند و نزد خدا روزی می­خورند. نیز جهاد و شهادت، سبب زندگی جاودانه در بهشت است. (میبدی، 1371ش، ج4، ص 28).

بهشت

هر چند در بسیاری از آیات از جمله در آیات چهارم تا ششم سوره مبارکه محمد پاداش شهدا مقاومت را بهشت دانسته است، «وَ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَلَنْ يُضِلَّ أَعْمالَهُمْ * سَيَهْدِيهِمْ وَ يُصْلِحُ بالَهُمْ * وَ يُدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ عَرَّفَها لَهُمْ»؛ «و كسانى كه در راه خدا كشته شده اند، خدا هرگز كارهاى نيكشان را تباه و بى اثر نخواهد كرد ** به زودى آنان را به راه سعادت رهنمون مى شود و با آمرزش گناهانشان حالشان را نيكو مى كند تا شايستۀ بهشت و حضور در پيشگاه خدا گردند **پس آنان را به بهشتى كه در كتاب هاى آسمانى برايشان وصف كرده است درمى آورد»، اما از آیات قرآن استفاده می شود که از دست آورد های ارزشمند مقاومت و جهاد در راه خدا چه به شهادت ختم شود یا نشود پاداش بهشت است. شاهد این سخن آیه 111سوره مبارکه توبه است که خداوند می­فرماید: «إِنَّ اللَّهَ اشْتَرى‏ مِنَ الْمُؤْمِنينَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ يُقاتِلُونَ في‏ سَبيلِ اللَّهِ فَيَقْتُلُونَ وَ يُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَيْهِ حَقًّا فِي التَّوْراةِ وَ الْإِنْجيلِ وَ الْقُرْآنِ وَ مَنْ أَوْفى‏ بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذي بايَعْتُمْ بِهِ وَ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ»؛ «همانا خدا از مؤمنان، جان و مالشان را در برابر اينكه بهشت براى آنان باشد خريده است، بدين صورت كه در راه خدا پيكار كنند و بكشند و كشته شوند اين را خداوند به عنوان وعده اى راست و درست بر خويش واجب كرده و در تورات و انجيل و قرآن آن را به عنوان سند معامله ثبت كرده است و كيست كه به پيمان خويش از خدا وفادارتر باشد؟پس به اين دادوستدى كه به آن دست يافته ايد شادمان باشيد،و اين است آن سعادت بزرگ».

بسیاری از مفسران در تفسیر آیه یاد شده نوشته­اند: «رزمنده میدان، چه کشته شود و چه کشته نشود، پاداش او بهشت است».(زحیلی، 1418ق، ج11، ص53؛ حجازی، 1413ق، ج2، ص 20؛ حقی، بی تا، ج3، ص 514).

ابن عاشور نیز ذیل آیه 45 سوره مبارکه انفال؛ «إِذا لَقِيتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا»؛ می نویسد: هنگامى كه در ميدان نبرد با گروهى از كافران روبه رو گشتيد مقاومت کرده و ثابت قدم باشيد. نیز نوشته است: «در روایت صحیح ثابت است که پیامبر (ص) در روز جنگ احزاب در میان مردم به پا خاست و فرمود: "مردم! آرزوی جنگ نکنید؛ اما اگر با دشمن روبرو شدید، صبر پیشه کنید و بدانید بهشت زیر سایه شمشیر ها است"». (ابن عاشور، بی تا، ج ‏9، ص 48). «سایه شمشیرها»، کنایه از ورود در جنگی خونین و سخت است که در آن شمشیر­ها بر بالای سرها سایه افکنده است. (حسینی، 1387، ص 665).

در میان مسلمانان جریانی موسوم به روشنفکری به مقاومت از جنس مقاومت نرم، سیاسی و به تعبیری پارلمانی و با ساز و کار انتخابات و رعایت موازین دموکراسی باور دارند (حمیده النیفر، 1388، ش 256) که در حقیقت انکار مقاومت است.

شاید این احادیث پاسخی باشد به این جریان آمیخته با سازش کاری که مقاومت سخت است که دشمن را به عقب می راند و بهشت عزت، رفاه، و استقلال را همراه با حریت واقعی تامین می کند و بس.

ابن کثیر در ذیل آیه ‏41 سوره مبارکه انفال؛ «وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ‏ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُول»، در ضمنِ حدیثی از پیامبر (ص) نقل کرد است که فرمود: «در راه خدا جهاد کنید؛ چرا که جهاد دری از درهای بهشت است که به واسطه آن خدای تعالی (شما را) از هم و غم رها می کند». (ابن كثير،1419ق، ج‏4، ص 54).

سیوطی در ذیل آیه 216 سوره مبارکه بقره از ابو امامه از پیامبر (ص) روایت کرده است که فرمود: «شما را به جهاد در راه خدا سفارش می کنم؛ زیرا آن، دری از در های بهشت است که همّ و غمّ را از بین می برد». (سیوطی، 1404ق، ج1، 244).

پیامد های ترک مقاومت

خواری و زوال شوکت 

یکی از پیامدهای ترک مقاومت در برابر دشمن، جنگ با دشمن در درون خانه و سرزمین است که بی تردید خواری و شکست را در پی دارد که هرگز نباید این اتفاق بیفتد. بدیهی است اگر جبهه مقاومت در کار خود سستی کند، این روی­داد تلخ رخ می دهد.

در آیه 34 سوره مبارکه نمل با بیان اینکه پادشاهان وقتى در جنگ پيروز مى شوند و ديارى را فتح مى كنند و به آن وارد مى شوند، آن را ويران کرده و عزيزانش را با قتل، اسارت و زورگويى، خوار مى سازند و با بیان اینکه آنان همواره چنين مى كنند، این روش را قطعی دانسته است، نسبت به این امر هشدار داده تا از بلایی دامن­گیر جلوگیری فرماید؛ «إِنَّ الْمُلُوكَ إِذا دَخَلُوا قَرْيَةً أَفْسَدُوها وَ جَعَلُوا أَعِزَّةَ أَهْلِها أَذِلَّةً وَ كَذلِكَ يَفْعَلُون»؛ مراد از «دَخَلُوا قَرْيَةً» همانگونه که ابن عباس و مفسران گفته اند، (اندلسی (ابوحیان)، 1420ق، ج8، ص 236؛ ثعالبی، 1418ق، ج4، ص 249) ورود به خاک با پیروزی نظامی همراه با تجاوز، اشغال گری و تصرف غاصبانه سرزمین است. اکثر مفسران جمله: «وَ كَذلِكَ يَفْعَلُون» را سخن خدا به پیامبر (ص) میدانند نه ادامه سخن ملکه سبا. (سمرقندی، بی تا، ج2، ص581).در این صورت معنای آیه این است که: این مطلب روشی ثابت برای متجاوزان در همه زمان­ها است. از این رو هر ملتی از ورود دشمن به داخل خاک خود باید جلوگیری کند.

از مجموعه آیات مربوط به داستان ملکه سبا به دست می آید که ایشان با هوشمندی، ناتوانی نظامی خود در برابر لشکر سلیمان را تشخیص داد و برخلاف نظر اطرافیان، به مذاکرات حکیمانه و شرافتمندانه روی آورد. قرآن کریم اقدام ملکه را با نظر تایید و مثبت گزارش می فرماید. پیام آیه این است که اگر توان ایستادگی نظامی در برابر دشمن نیست، با تدابیر حکیمانه و حتی از راه مذاکره، از ورود دشمن به سرزمین خود جلوگیری کنید. البته مذاکره ای که با حفظ عزت، حکمت و مصلحت باشد، بخش و گونه ای از مقاومت است.

این آیه شریفه به دلالت مفهومی و التزامی می فرماید نباید دشمن وارد خانه شود. چون فساد، ویرانی، خواری و تحقیر به بار می آورد. (ابن کثیر، 1419ق، ج6، ص 171؛ اندلسی (ابوحیان)، 1420ق، ج8، ص 236؛ اندلسی (ابن عطیه)،1422ق، ج4، ص 259).

قرطبی، شکست، خواری و از دست رفتن شوکت را که در آیه 34 نمل مطرح شد، از مصادیق "شر" در آیه 216 سوره مبارکه بقره؛ «وَ عَسى‏ أَنْ تُحِبُّوا شَيْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَكُم»،  شمرده و نوشته است: «بسا که تن آسایی و ترک پیکار را دوست می دارید، ولی برای شما شر است؛ زیرا مغلوب و خوار می شوید و شوکت تان از دست می رود». (قرطبى، 1364ش، ج‏3، ص 39).

زحیلی نوشته است: «اگر مسلمانان جهاد را کنار گذاشته، از رویارویی بترسند، فرار کنند و وحدت کلمه آنان به تفرقه تبدیل شود، دشمن بر سرزمین آن ها مسلط می شود». (زحیلی، 1418ق، ج‏2، ص 263).

قرطبی اندلسی که خود شاهد شکست اندلس به دست صلیبیان بوده در ذیل همان آیه (بقره: 216)، نگاشته است: «در اندلس جهاد را ترک کردند، از نبرد ترسیدند و فرار پیشه کردند؛ دشمن بر آن­ سر زمین بسیار آباد مسلط شد و مسلمانان کشته، اسیر و  برده شدند. انا لله و انا الیه راجعون! آن (مصیبت بزرگ و خوار کننده) بخاطر دست آورد های خود ما بود!». (قرطبى، 1364، ج‏3، ص 39).

ملاحویش نیز در تفسیر جمله: «وَ عَسى‏ أَنْ تُحِبُّوا شَيْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَكُم» (بقره: 216)؛ "ترک جهاد، مقاومت و عدم مشارکت در جنگ" را یکی از دوست داشتنی های بد دانسته و با آوردن فهرستی از آسیب های آن  نوشته است: « وقتی دشمن شما را ترسو، خسته، مشتاق تن پروری و مایل به راحتی ببیند؛ هم آورد خواهی کرده و جنگ را به درون خانه شما می کشاند، و به قلمرو، اموال و آبروی شما دست برد می زند، بر شما مسلط گشته و خوارتان می کند». (ملا حویش،1382ق، ج‏5، ص 171).

سرزنش الهی.

یکی از پیامدهای ترک مقاومت و جهاد در برابر دشمن سرزنش الهی است چنانکه خداوند در آیه 143 آل عمران؛ «وَ لَقَدْ كُنْتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَلْقَوْهُ فَقَدْ رَأَيْتُمُوهُ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ»؛ «شما مرگ در راه خدا را پيش از اينكه با آن روبه رو شويد،آرزو مى كرديد؛ولى در جنگ احد آن را حاضر يافتيد و درحالى كه آن را مى نگريستيد به آن تن نداديد»، برخی از اصحاب پیامبر (ص) را به دلیل آنکه توفیق حضور در جنگ بدر را نداشتند و آرزو می کردند در جنگهای آینده در برابر دشمن جهاد کنند، اما وقتی در روز جنگ احد از مقاومت و جهاد با دشمن روی گردان شدند،  خداوند آنان را ملامت کرده است. زحیلی در تفسیر آیه یاد شده می نویسد: «در جنگ احد جمعی از مومنان که در بدر حاضر نبودند، اصرار داشتند خارج از مدینه با مشرکان روبرو شوند؛ با این که رای پیامبر (ص) جنگیدن درون مدینه بود. جنگ احد که بر پاشد خداوند به این عده فرمود: شما بودید که حقیقتا پیش از این آرزوی پیکار با دشمن داشتید، اکنون این آرزوی شما محقق است بروید بجنگید! اما در هنگامه ی نبرد، عده ای از همان ها فرار کردند! خداوند آنان را با نزول این آیه (آل عمران: 143) سرزنش فرموده است». (زحیلی، 1418ق، ج4، ص108- 109). ملامت خداوند تارکین مقاومت را در جنگ احد، اختصاص به همان جنگ ندارد بلکه در هر زمانی که مسلمانان در برابر دشمن قرار گیرند اگر افرادی از وظیفه مقاومت شانه خالی کنند شایسته ملامت خواهند بود.

مرگ نفاق گونه

یکی از پیامدهای ترک جهاد در راه خدا مرگ نفاق گونه است. چنانکه جمعی از مفسران حدیثی از پیامبر (ص) نقل کرده اند (حقی،  بی تا، ج1، ص 309؛ سیوطی، 1404ق،  ج1، ص 245؛ بغدادی،  1415ق، ج1، ص123) که آن حضرت فرموده است هر کسی که بمیرد و نجنگد و با خود اندیشه و تدبیر جهاد هم نداشته باشد، او بر(شاخه و) شعبه ای از نفاق مرده است».: «من مات و لم يغز و لم يحدث نفسه به مات على شعبة من النفاق».

این حدیث هشدار داده است: کسی که تا لحظه مرگ نه برای اسلام جنگیده و نه حتی فکر و دغدغه جنگ داشته است، زندگی و مرگی نفاق آلود دارد. پس مقاومت، نشانه خالص بودن مسلمانی است.

عقوبت در هم کوبنده.

یکی از پیامدهای ترک جهاد و مقاومت تسلط دشمن و درهم کوبنده شدن افراد و جامعه اسلامی است.

چنانکه آية 195 سوره بقره «وَ أَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ لا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَة» بیانگر آن است که ترك جهاد در برابر دشمنان دین و نیز ترک بذل مال برای تجهیز مجاهدان سبب تضعیف امت اسلام و تمکین دشمن برای سلطه بر مسلمانان است. از این رو باید برای پرهیز از درهم کوبندگی امت و آحاد جامعه اسلامی مقاومت در برابر دشمنان دین و تجهیز مالی آنان ضروری است.

سیوطی ذیل: «وَ عَسى‏ أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ هُوَ خَيْرٌ لَكُم»، (بقره: 216) از ابوامامه از پیامبر (ص) نقل کرده است که فرمود: «کسی که بمیرد و در جنگ شرکت نکند و (یا) رزمنده ای را تجهیز نکند یا خانواده رزمنده ای را سرپرستی نکند، خداوند پیش از قیامت او را به کیفری در هم کوبنده دچار خواهد کرد». (سیوطی، 1404ق، ج1، ص 247). نیز در ذیل همان آیه  (بقره،: 216) در حدیثی دیگر از مکحول از پیامبر (ص) نقل کرده که آن حضرت (ص) فرمود: «خانواده ای که رزمنده ای به جبهه نفرستد، یا رزمنده ای تجهیز نکند، یا خانواده رزمنده ای را سرپرستی نکند، قطعا، خداوند آنان را پیش از مرگ به کیفری در هم کوبنده گرفتار خواهد کرد». (سیوطی، 1404ق، ج1، ص 247).

نتیجه گیری

با بررسی و تحلیل دست آورد های مقاومت از نگاه قرآن در تفاسیر مذاهب اسلامی روش گردید که از دیدگاه مفسران مذاهب اسلامی، مقاومت از دست آورد های ارزشمندی برخوردار است و در سایه مقاومت و فرهنگ پایداری امت اسلام از نظر علمی پیشرفت کرده و از نظر توانائی به قدرت بازدارندگی به دلیل به فعلیت در آمدن نیرومندی جامعه دست می یابد و جامعه اسلامی و آحاد آن در سایه مقاومت به پیروزی، امنیت و آرامش دست می یابد. و از ثمرات ارزشمند آن تحقق عزت و حیات طیب و پاکیزه در دنیا و برخورداری از نعمت بهشت در قیامت است. چنانکه ترک مقاومت و روی­گردانی از آن، نتیجه­ای جز خواری، زبونی و زوال شوکت امت اسلام و افراد جامعه، سرزنش الهی، مرگ نفاق گونه و گرفتار شدن به کیفر سخت و در هم کوبنده شدن، نخواهد داشت.

منابع:

1. قرآن کریم.
2. آلوسی، سید محمود، روح المعاني في تفسير القرآن العظيم، 10جلد، بيروت،‏ دارالكتب العلميه، 1415ق‏.
3. ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن على، زاد المسير في علم التفسير، تحقیق: عبدالرزاق المهدي، چ1، ‏بيروت، دار الكتاب العربي‏، ‏1422ق.
4. ابن عاشور، محمد بن طاهر، التحریر و التنویر، بی جا، بی تا.
5. ابن كثير دمشقى، اسماعيل بن عمرو، تفسير القرآن العظيم، بيروت‏، دار الكتب العلمية، منشورات محمدعلى بيضون‏، 1419ق.
6. ابن منظور افریقی، محمد بن مكرم، ‏لسان العرب، چ3، بيروت،‏ دار صادر، 1414ق.
7. اندلسى، ابن عطيه، عبدالحق بن غالب، ‏المحرر الوجيز فى تفسير الكتاب العزیز، تحقيق: عبدالسلام عبدالشافى محمد، چ 1، بيروت، دارالكتب العلميه، ‏‏1422ق‏.
8. اندلسى، ابو حيان محمد بن يوسف، ‏البحر المحيط فى التفسير، بيروت‏، دار الفكر، 1420ق.
9. بغدادى علاء الدين على بن محمد، لباب التاویل فی معانی التنزیل (معروف به: تفسیرخازن)، تحقيق: تصحيح محمد على شاهين، ‏ چ1، بيروت، دار الكتب العلمية، 1415ق.
10. ثعالبی، عبدالرحمن بن محمد، جواهرالحسان فی تفسیر القرآن (معروف به: تفسیر ثعالبی)، تحقيق: شيخ محمدعلى معوض و شيخ عادل احمد عبدالموجود، چ1، بيروت، داراحياء التراث العربى، 1418 ق.‏
11. جصاص، احمد بن على‏، احكام القرآن، بيروت‏، دار احياء التراث العربى، ‏1405ق.
12. حجازى محمد محمود، التفسير الواضح، چ 10، ‏بيروت، دار الجيل الجديد، ‏1413ق‏
13. حسینی، سید جعفر سید باقر، اسالیب البدیع فی القرآن، قم، بوستان کتاب، 1387.
14. خطیب، عبدالکریم، التفسير القرآني للقرآن، 16جلد، بی تا، بی جا.
15. ذهبی، محمد حسین، التفسیر والمفسرون، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.
16. رازى، فخرالدين ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتيح الغيب‏، 30 جلد، بيروت، دار احياء التراث العربى، 1420ق.
17. راغب، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ، دار العلم - الدار الشامیه، دمشق – بیروت، 1412ق.
18. زحيلى، وهبة بن مصطفى،‏ التفسير المنير فى العقيدة و الشريعة و المنهج، بيروت – دمشق، دار الفكر المعاصر، ‏‏1418ق.
19. سمرقندی، نصر بن محمد بن احمد، بحرالعلوم، 3جلد، بی جا، بی تا.
20. سيد بن قطب بن ابراهيم شاذلي‏، فی ظلال القرآن، بيروت- قاهره‏، دارالشروق، چ17، ‏1412ق.‏
21. سیوطی، جلال الدین، الدرالمنثور فی تفسیر المأثور، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1404ق.
22. طریحی، فخرالدین، مجمع البحرين، تهران، کتاب فروشی مرتضوی، 1375.
23. قاسمى، محمد جمال الدين،‏ محاسن التاويل (معروف به: التفسیر القاسمی)، تحقيق: محمد باسل عيون السود، بيروت‏‏، دار الكتب العلميه، چ1، ‏‏1418ق.‏
24. قرطبى، محمد بن احمد، الجامع لأحكام القرآن، چ1، تهران،‏ ناصر خسرو، 1364.‏
25. مراغى، احمد بن مصطفى‏، تفسير المراغى، ‏بيروت، داراحياء التراث العربى.‏
26. مظهرى، محمد ثناءالله‏، التفسیر المظهری، تحقيق: غلام نبى تونسى، 10 جلد، پاكستان، مكتبة رشديه، 1412ق.‏‏‏‏
27. ملاحويش آل غازى عبدالقادر، بيان المعانى،‏ دمشق،‏ مطبعة الترقى، ‏1382 ق.
28. ميبدى، رشيدالدين احمد بن ابى سعد، کشف الاسرار و عده الابرار، تحقيق: على اصغر حكمت‏، چ 5، تهران‏، انتشارات امير كبير، 1371.‏
29. نخجوانى، نعمت الله بن محمود، الفواتح الإلهية و المفاتح الغيبية، چ1، مصر، دار ركابى للنشر، 1999م.

مقالات:                                                               

30. حمیده النیفر، «روشنفکران عرب و اسلام»، پگاه حوزه، خرداد، شماره: 256، سال: 1388.

پایگاه اطلاع رسانی:

31. موسوی نژاد، سید علی، «جریان های فکری – سیاسی زیدیه»، پایگاه اطلاع رسانی موعود.